Als een patch op de knie
Het wordt met een hoogte van ruim 30 meter het hoogste houten gebouw van Nederland: Patch22 in Amsterdam-Noord. Dit gebouw met woon- en werkunits is ontstaan uit de behoefte om ontwikkelen op een duurzame manier anders te doen. Over dit ‘anders doen’ praten we met de architect, Tom Frantzen van architectenbureau FRANTZEN en al.
In het begin van zijn carrière richtte Tom Frantzen zich veelal op het grensvlek van beeldende kunst en architectuur. Daarna ging hij de kant op van klassiek architect. Het jaar 2005 werd vervolgens bepalend voor hoe hij tot op vandaag de dag met zijn werk bezig is. Hij vertelt: “Tot die tijd deed ik jaarlijks mee aan een grote prijsvraag. Ik zette er vol op in om die prijs ook daadwerkelijk te winnen, zo ook in 2005 bij de stadsbibliotheek van Stockholm. Meer dan 1000 teams hadden ideeën ingezonden. Toen realiseerde ik mij, dat ik slechts één promille kans had om te winnen. Dit zette ik af tegen de kosten. Wat besteedden we als bureau aan prijsvragen? Ik schrok. Het bleken grote bedragen te zijn. En dat voor slechts ene kleine kans om te winnen en het project daadwerkelijk te realiseren. Vanaf dat moment ben ik zelf, eerst kleinschalig, gaan ontwikkelen. Het geld dat ik voorheen investeerde in prijsvragen, stak ik in zelf ontworpen vastgoed. In 2009 kwam de duurzaamheidtender Buiksloterdam op mijn pad. Geen toekenning op basis van grondbieding, maar op basis van een duurzaamheidscore. Hét signaal voor mij, dat dit een tender was waarbij we de normale ontwikkelaar zouden kunnen verslaan.”
Spijkerbroek
Frantzen vervolgt: “In eerste instantie wilden we een vereniging voor Collectief Opdrachtgeverschap oprichten. Daar zijn we vanaf gestapt. Tijdens de tender bleek dat, om te kunnen winnen, we het gebouw heel ver zouden moeten uitwerken. Met als gevolg dat na het winnen er voor de vereniging maar weinig inspraak over zou zijn. Dus organiseerden we ons als een projectontwikkelaar en kwam Lemniskade BV tot stand, waarvan ik met Samplaist BV en Claus en Margriet Oussoren met BAMO BV de aandeelhouders zijn.”
Lemniskade won de tender en Patch22 werd realiteit. Waar komt eigenlijk de naam vandaan? Tom Frantzen: “Het is afgeleid van Catch22, een cirkelredenering en hét woord voor recycling. Alsook van het kavel oftewel patch waarop we bouwen, nummer 22. Dat we goed zaten met de naam, wisten we helemaal zeker toen we tijdens de tender een visie moesten neerzetten op het gebied. We omschreven Buiksloterham als een versleten spijkerbroek. Zo’n broek kun je functioneel repareren door het gat op de knie door te stikken. Dat ziet er echter niet uit. Plaats je een patch op de knie, dan wordt de broek een modeartikel. Toen we een foto van de spijkerbroek over de locatie plaatsten, bleek onze locatie ook nog eens precies die knie te zijn en het kanaal de zone tussen de broekspijpen.”
Verschillende grootte en type
In december 2014 is gestart met de bouw van Patch22. Alle werk- en woonunits zijn inmiddels verkocht. De belangstelling is groot. Dat komt volgens Frantzen onder andere door de uitstraling van het gebouw. “Buiksloterham was een locatie waar eigenlijk niemand iets mee wilde, een onontgonnen plek. Dus moesten we het gebouw bijzonder maken om mensen te trekken. Woningen van 100 m2 waren geen optie. Mensen die dergelijke appartementen kopen, kiezen voor meer ‘normale’ plekken. Daarom zijn we gegaan voor ‘groot’ op één verdieping, iets wat je in Amsterdam niet vindt. We bouwen een gebouw waarin elke verdieping één woning kan zijn, van maximaal 600 m2. We mikten op drie woningen van 200 m2 per laag. Kortom, de mensen die gekocht hebben, bepaalden zelf de grootte. Echter, als het in de toekomst nodig is om de woningen kleiner te maken, dan kan dat ook. Het gebouw is vrij in te delen,z omdat de leidingen zelf op een eenvoudige manier in de holle vloer aangelegd kunnen worden.”
Tom Frantzen vervolgt: “De woningen in Patch22 hebben een dubbele bestemming: wonen en werken. Daar hebben we met het grondbedrijf behoorlijk over moeten onderhandelen. Maar wil je een duurzaam gebouw maken, dan kan het niet zo zijn dat een functieomschrijving op papier de bruikbaarheid in de weg zit. We hebben daarom de eisen van twee programma’s bovenop elkaar gelegd en daar units van gemaakt die zowel geschikt zijn voor bedrijf als woning. Hier baseren we alles op. De vloerbelasting bijvoorbeeld is twee keer zo hoog als bij een ‘normale’ woning.”
Van hout
Patch22 is een woon- en werkcomplex van hout. Waarom is voor dit materiaal gekozen? Tom Frantzen: “Het klinkt natuurlijk waanzinnig mooi als je praat over het hoogste houten gebouw van Nederland. Daarmee trek je bijzondere mensen aan. Opdrachtgevers zeggen vaak tegen mij: ‘Aan een houten gebouw wagen we ons niet. Dat verkoopt niet.’ Maar dat hebben ze mis. Het feit dat het gebouw van hout is, bleek juist een goed verkoopargument te zijn. Daarnaast is hout een zichzelf vernieuwende grondstof en past daarom goed in de cradle to cradle gedachte, waarbij je alles volledig recyclet. Ons gebouw is niet volledig volgens deze gedachte, maar een aantal aspecten zit er wel in. En ja, hout geeft ook ongelooflijk veel sfeer aan een gebouw. Vergeet ook het feit niet dat hout lichter is in vergelijking met prefab en beton. Hierdoor is een snellere en dus goedkopere bouw mogelijk. Al moet dit laatste zich nog bewijzen.”
Op een zes meter hoge begane grond verdieping van beton staan zes houten verdiepingen van telkens vier meter hoog. De dragende wanden, de kolommen en de kozijnen zijn van hout en zoveel mogelijk in de natuurlijke kleur uitgevoerd. De vloeren krijgen een betonachtige uitstraling. Patch22 is strak vormgegeven, terwijl de warme uitstraling van het hout dat overal zichtbaar blijft, een extra dimensie toevoegt.
Eigen opwekking energie: energieneutraal
Patch22 voorziet in eigen opwekking van energie voor alle algemene functies van het pand, en is daarmee energieneutraal. Het bouwfysisch ontwerp is erop gericht om zonder toepassing van koeling een aangenaam binnenklimaat te creëren voor zowel wonen als werken. Indien door een hoge warmtelast koeling noodzakelijk is, kan dit op meerdere manieren duurzaam worden opgelost, onder andere middels een duurzame biobrandstofinstallatie gekoppeld aan de aanwezige leidingen voor vloerverwarming. Op het dak van het gebouw komen PV cellen, Het overschot aan opgewekte energie wordt teruggeleverd aan het elektriciteitsnet dat op deze wijze fungeert als buffer. In de centrale kern van het gebouw wordt een energie-efficiënte lift aangebracht die bij neergaande beweging energie teruglevert aan het net.
Uitdagingen
Het lastigste in de ontwikkeling van het gebouw was onder andere het goed grip krijgen op de brandproblematiek, vernemen we van Tom Frantzen. “Maar uiteindelijk blijkt het toch vrij eenvoudig te zijn. De tijd zit in het voortraject. Verkoold hout is een brandwerend materiaal. Daarom wordt hout vaak om staalconstructies gezet. We hebben de houtconstructies zoveel dikker gemaakt, dat wanneer er een deel van verkoold is, het resterende deel nog steeds aan de constructieve eisen voldoet. We hebben het dus met overdimensionering opgelost. Hier zie je weer de cradle to cradle gedachte terug. Een beetje overdaad is helemaal niet erg als de grondstof zich vernieuwt.” Een andere uitdaging was het vinden van de juiste aannemer. Frantzen vertelt dat er in de praktijk maar weinig aannemers zijn die affiniteit hebben met hout als bouwmateriaal. “Het blijkt met hout lastig calculeren te zijn.”
Dierbaar
Naar alle verwachting wordt Patch22 begin 2016 opgeleverd; een bijzonder complex van hout. Bijzonder ook omdat het project geen particulier collectief opdrachtgeverschap is. De kopers zijn evenmin mede-opdrachtgevers van het gebouw. Echter wel opdrachtgever van hun eigen inbouwpakket. Frantzen: “We hebben het hele gebouw erop voorbereid dat iedereen volledig vrij is bij het ontwerp van de indeling in zijn lege unit. Een behoefte die bij veel mensen leeft. De zekerheid van een casco dat helemaal klopt mét daarbij eigen ideeën over hoe te wonen in de unit.”
Tom Frantzen tot slot: “We trachten een gebouw neer te zetten dat over 100 jaar nog met liefde gebruikt en verbouwd wordt. Dát is eigenlijk de hoogste vorm van duurzaamheid. Het is pas duurzaam als het ook dierbaar is.”
Tom Frantzen, de architect van Patch22, richtte na het winnen van de Charlotte Köhlerprijs in 1996 een zelfstandig bureau op, eerst in Eindhoven en later in ‘s Hertogenbosch. In 2002 vestigde hij FRANTZEN et al architecten te Amsterdam en zijn er een aantal gebouwen van zijn hand gerealiseerd. In april 2011 is het woongebouw/verzorgingstehuis De Keyzer opgeleverd dat zich op bijzondere wijze naar de omgeving voegt in de Czaar Peterstraat in het centrum van Amsterdam. Het gebouw verduurzaamt hier de karakteristieke 19e eeuwse stedenbouw die de Czaar Peterbuurt typeert. Tom Frantzen werd voor dit gebouw bekroond met de VKG Architectuurprijs 2011 en de Zuiderkerkprijs 2011 voor het beste woongebouw van Amsterdam. In 2009 richtte hij samen met Claus Oussoren Lemniskade projectontwikkeling op.
