Het ontwerp van zorggebouwen heeft de afgelopen decennia heel wat veranderingen ondergaan. Mede door maatschappelijke ontwikkelingen die tot op de dag van vandaag een stempel op het ontwerp drukken. Denk aan de participatiemaatschappij, waar de kranten vol van staan. Zorggebouwen toen en nu. Wat bepaalt het ontwerp? En welke ‘pareltjes’ zijn er te bewonderen, zowel in Nederland als buiten onze grenzen? Pareltjes van architectuur in de zorg.
Als kleine jongen wist hij al dat hij architect wilde worden. “In de auto van mijn vader kwam ik ogen te kort. Ik zag zo veel mooie huizen aan mij voorbij trekken.” Eric Huijten is inmiddels directeur van Greiner van Goor Huijten Architecten en heeft al heel wat projecten op zijn naam staan. De gezondheidszorg is een van de pijlers- waar hij zich op richt. Niet verwonderlijk, want het bureau maakte in de zestiger jaren al naam met het ontwerp van bijzondere gebouwen voor deze sector; jeugdcentrum Het Zilveren Schor in Arnemuiden en jeugdpsychiatrisch centrum De Viersprong in Halsteren.
Meer kwaliteit
Tot voor vijf jaar geleden moesten alle ontwerpen voor zorggebouwen voorgelegd worden aan het College Bouw Ziekenhuisvoorzieningen”, vertelt Eric Huijten. “Zij toetsten of de ontwerpen voldeden aan de bouwmaatstaven. Het ontwerp van zorggebouwen was onder andere gebonden aan een maximale grootte en aan een maximaal budget. In onze optiek hebben die maatstaven vaak slechte gebouwen opgeleverd. Men schoof met hokjes. Gangen werden te smal. Veel van deze gebouwen worden nu gesloopt omdat ze niet flexibel zijn. Of verbouwd, en dat kost veel geld.” Het regiem met de bouwmaatstaven is inmiddels losgelaten. Zorginstellingen bepalen nu zelf hoe hun gebouwen eruit zien. Om zich te onderscheiden in de markt, wordt er vandaag de dag veel meer op kwaliteit en duurzaamheid gelet.
In 2009 is de Hedy d’Ancona-prijs voor excellente zorg-architectuur geïnitieerd door het Stimuleringsfonds voor Architectuur en TNO Centrum Zorg en Bouw. De inzendingen en nominaties laten een breed palet van zorgarchitectuur zien van hoge kwaliteit. Als eerste prijswinnaar kwam hieruit Revalidatiecentrum Groot Klimmendaal te Arnhem, ontworpen door Coen van Velsen. Het gebouw heeft een minimale voetafdruk in het landschap en waaiert naar boven toe uit. De dubbelhoge hoofdverdieping bevat bijzondere programmaonderdelen. Eronder liggen kantoren, erboven de kliniek en de polikliniek. Op het dak bevindt zich het Ronald McDonaldhuis. Door grote gaten in het dak komt het daglicht tot in het hart van het dertig meter brede gebouw.
Bepalende factoren
Ook de logistieke processen in de zorg bepalen het ontwerp van zorggebouwen. Huijten: “De logistiek is erg belangrijk bij het ontwerp. Echter, in het verleden sloeg een zorginstelling wel eens door in die logistiek. De belevingskwaliteit vanuit de patiënt/bewoner kreeg niet altijd voldoende aandacht. Reden? Vaak is de facility manager leidend in het project. Prima voor de logistiek, maar om een juiste uitstraling van een gebouw te creëren, heb je een opdrachtgever met visie nodig. Waar staan jullie voor? Als ik bij jullie binnen kom, wat moet ik dan voelen?”
Vroeger, maar ook nu nog steeds, spelen beschikbare budgetten een rol bij het ontwerp van zorggebouwen. Eric Huijten: “De budgetten zijn nog steeds krap. Maar slimme architecten zijn goed in staat om veel kwaliteit voor weinig geld te ontwerpen. Denk aan het gebruik van materialen, die in aanschaf niet duur hoeven te zijn en toch een mooie uitstraling hebben. Een simpel voorbeeld is metselwerk, een materiaal wat we al honderden jaren toepassen. Het wordt nog steeds gewaardeerd en is qua prijs heel economisch.”
Healing environments zijn tegenwoordig helemaal in als ontwerpvisie voor de zorg. Letterlijk vertaald betekent healing environment een genezende of herstellende omgeving. Een omgeving waar de lichamelijke of mentale gezondheid van mensen beter van wordt. De focus van healing environments ligt op het gebruik van natuurlijke elementen; natuur, daglicht, frisse lucht, stilte, warme kleuren en materialen. “Eigenlijk gaat het er om dat je je bij binnenkomst in een gebouw goed moet voelen”, aldus Eric Huijten. “Ook maatschappelijk gezien heeft een dergelijke omgeving een gunstig effect. Voelen mensen zich beter, dan heeft dit een positief effect op het genezingsproces en kost het de samenleving minder geld.”
Buitenland
Zorggebouwen stralen – dat mogen we concluderen – steeds meer kwaliteit uit, wat ten goede komt aan diegenen die er verblijven. Niet alleen in Nederland is dit het geval, ook in het buitenland vinden we ‘pareltjes’ van zorgarchitectuur. Huijten: “België is een voorbeeld van een land waar op een hele consciëntieuze manier met de architectuur van zorggebouwen omgegaan wordt. De Vlaamse Bouwmeester is met een pilotproject bezig voor het ontwerp van een vijftal innovatieve zorggebouwen (red: zie www.pilootprojectenzorg.be), waarbij de wetgeving tijdelijk even aan de kant gezet mag worden. Deze pilot kan er wellicht voor zorgen dat wetgeving op het gebied van ontwerp aangepast wordt.”
Ook de Scandinavische landen, Oostenrijk en Zwitserland besteden volgens Huijten veel aandacht aan de kwaliteit van de architectuur van zorggebouwen. Een voorbeeld is volgens de architect het Rehab – centrum voor rug- en hersenletsel – van Herzog de Meuron in Basel. De veronderstelling is, dat in een mooie omgeving, herstel van een ziekte sneller verloopt. Bij revalidatie is dat misschien wel het hardst nodig, want het zijn vaak langlopende trajecten. Het Rehab is een multifunctioneel gebouw met pleinen, tuinen, openbare voorzieningen en afgelegen woonwijken waardoor de patiënten zoveel mogelijk zelfstandig kunnen zijn. Het horizontale gebouw, bestaande uit twee verdiepingen, is grotendeels van hout gebouwd. De fitnessruimte en de kamers van de patiënten hebben grote ramen met uitzicht op het landschap. Andere ruimtes zijn naar binnen gericht, zoals het badhuis. Kleine, ronde gaten in het dak maken de plek intiem. “Loop je de tuinen van het gebouw in en ga je zitten, dan voelt dat uitermate plezierig. Mensen die moeten revalideren kunnen hier, ondanks de vaak ernstige letsels, de draad weer oppakken”, aldus Huijten.
Jean Nouvel is een andere architect die bekendstaat om bijzondere zorggebouwen. Zijn eerste gebouw, het ziekenhuis voor algemene chirurgie Val Notre-Dame in Bezons (1978) zorgde door het ontwerp direct voor naamsbekendheid. Nouvel vindt het belangrijk dat een gebouw harmonieus is met zijn omgeving en locatie. In bijna al zijn gebouwen laat hij een samenspel zien van transparantie, schaduw en licht.
Flexibiliteit
Van het buitenland gaan we nog even terug naar Nederland. De zorg staat aan de vooravond van grote veranderingen. Mensen blijven langer thuis wonen. Op de mantelzorg wordt een steeds groter beroep gedaan. Maar hoe faciliteer je die zorg? Eric Huijten: “Niet iedereen is bereid of in staat om zorgbehoeftige ouders in huis te nemen. Het is een uitdaging om na te denken over woonconcepten waarbij je je zieke moeder kunt verzorgen, zodanig dat ieder zijn/haar eigen privacy behoudt. Bijvoorbeeld door het bouwen van een apart huisje aan de andere kant van de woonkavel. Is er zorg nodig, dan zijn mantelzorgers nabij.”
Een andere vorm is het denken in flexibiliteit. Huijten legt uit: “Het zou mogelijk moeten zijn om woningen qua grootte aan te passen; kleiner of groter te maken. Kleiner als de kinderen uit huis zijn, groter als een zieke moeder komt inwonen die verzorging nodig heeft. We zijn nog te rigide. Praten we over een woning, dan denken we nog te vaak aan een ruimte bestaande uit drie tot vier kamers.”
Voort bouwen
De maatschappij verandert en daarmee ook het ontwerp van zorggebouwen. Misschien moeten we wel helemaal niet meer over zorggebouwen praten, zegt Eric Huijten tot slot. “In de toekomst zal het bij ontwerpen meer en meer gaan over het creëren van huisvesting voor mensen die op enig moment zorg nodig hebben.” Door de veranderende wet- en regelgeving omtrent de zorg is dit thema nu actueel. We moeten ons best doen om voort te bouwen op de ‘pareltjes’ die we al kennen, in zowel Nederland als daar buiten. En eerlijk is eerlijk, ze mogen er zijn.
Voorbeeld van een zorggebouw volgens een gelaagd concept
Ter vervanging van het huidige verpleeghuis aan de Klaasje- Zevensterstraat in Amstelveen (PG zorg Brentano) heeft Greinier van Goor Huijten Architecten B.V. een nieuw woonzorgcomplex ontworpen dat uit drie gebouwen bestaat. Het eerste gebouw van drie lagen bestaat uit zes groeps-woningen voor totaal 52 bewoners met dementie. Hierin zal zorg worden verleend volgens het gelaagd concept: op de begane grond komen verschillende huiskamers met daartussen een belevingsgebied waarin de bewoners zelf kunnen rondwandelen en bepaalde prikkels kunnen ervaren. Op de verdiepingen bevinden zich de individuele zit-slaapkamers met eigen sanitair. Het tweede en derde gebouw zijn twee woontorens van zes en acht lagen met 84 zorgwoningen met op de begane grond een restaurant, kapper, thuiszorg en kantoren voor Brentano. Het gehele terrein wordt nieuw ingericht zodat de gebouwen als losstaande blokken in het parklandschap staan. In uitstraling worden de drie gebouwen familie van elkaar.
Pareltjes van architectuur in de zorg. Zie ook:
Subsidie voor zorggeschikte woningen aanvragen.
